حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا شریعتمداری؛ استاد دانشگاه ادیان و مذاهب، شامگاه ۱۸ فروردین ماه در نشست علمی «ریشه‌شناسی استقامت در قرآن» که از سوی انجمن مباحثات قرآنی برگزار شد با بیان اینکه به خاطر کاربرد خاصی که این واژه در ادبیات فارسی به معنای پایداری و پایمردی پیدا کرده است کم‌کم کاربرد ایرانی‌شده این واژه به ترجمه و تفسیر آیاتی که این واژه در آن به کار رفته است سرایت پیدا کرده و تاثیر عنصر ایرانیت و زبان فارسی در آن مشهود است، گفت: در ترجمه‌های مختلف قرآن کریم این واژه به معنای پایمردی و پایداری ترجمه شده است و مرحوم فولادوند هم آن را به همین واژه معنا کرده است. آیت‌الله خامنه‌ای در ذیل آیه «إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ» و برخی آیات دیگر که این واژه در آن وجود دارد بر همین معنا یعنی پایداری و ایستادگی تاکید کرده‌اند و البته برخی عدم انحراف را به کار برده‌اند که می‌تواند به معنای درست این واژه نزدیک شود.

وی با بیان اینکه بنده این واژه را به معنای اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط می‌دانم، افزود: اگر استقامت را در آیات مربوطه به معنای مقاومت و پایداری بگیریم در فهم و معنای چنین آیاتی مانند دچار مشکل خواهیم شد زیرا به معنای آن است که اگر آنان استقامت کردند شما هم استقامت کنید و این یعنی اگر آنان استقامت نکنند شما هم نداشته باشید لذا معنای درست و دقیقی نیست و حتی تعبیر فاستقیموا در آیه «إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحَیٰ إِلَیَّ أَنَّمَا إِلَٰهُکُمْ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ ۗ» هم با معنای مقاومت سازگار نیست.

شریعتمداری تصریح کرد: روایتی از پیامبر(ص) نقل است که چند سوره مرا پیر کرد و از جمله به آیه ۱۱۲ هود: فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَکَ وَلَا تَطْغَوْا ۚ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ، استناد داده‌اند. در اینجا هم پایداری نباید چیزی باشد که پیامبر(ص) را دچار پیری زودرس کرده باشد؛ البته برخی گفته‌اند که چون و من معک داریم بر دوش کشیدن بار دیگران این سختی را برای پیامبر ایجاد کرده است ولی اگر اعتدال و میانه‌روی باشد با این سختی و دشواری و منجرشدن به پیری زودرس سازگاری دارد. همچنین معنای پایداری با آیه «فَمَا اسْتَقَامُوا لَکُمْ فَاسْتَقِیمُوا لَهُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِین» هم ناسازگار است زیرا به این معناست که اگر دشمنان مقاومت کردند شما هم بکنید و اگر استقامت نکردند شما هم نکنید.

شریعتمداری با بیان اینکه آیت‌الله مکارم شیرازی هم در ذیل آیه: «إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ» گفته‌اند استقامت در گرو ایمان است، اظهار کرد: بنده معتقدم که استقامت در گرو بصیرت و تعقل است تا اینکه در گرو ایمان صرف باشد. اگر استقامت را به معنای اعتدال در نظر بگیریم ابواب معنایی خوبی برای ما گشوده خواهد شد.  اگر کاربرد این واژه را دنبال کنیم ۱۰ بار به صورت فعلی به کار رفته است؛ در سوره یونس آیه ۸۹ می‌خوانیم: قَالَ قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُمَا فَاسْتَقِیمَا وَلَا تَتَّبِعَانِّ سَبِیلَ الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ. یعنی مسیر مستقیم هدایت را بروید و از راه‌های دیگر پیروی نکنید و این تعبیر نشان می‌دهد که استقامت، پایداری صرف نیست. در آیه ۴۲ شوری: فَلِذَٰلِکَ فَادْعُ ۖ وَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ ۖ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ؛ باز به دنبال استقامت، عدم پیروی از هواهای نفسانی آمده است یعنی اتباع هوا در برابر تعقل مطرح شده است.

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب با بیان اینکه در تعبیر قرآنی دیگری داریم«فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَکَ وَلَا تَطْغَوْا ۚ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»، تصریح کرد: تعبیر طغیان در اینجا به معنای آن است که از مسیر درست منحرف نشوید؛ در آیه سوره فرقان: وَالَّذِینَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَٰلِکَ قَوَامًا ؛ افراط و تفریط را مطرح کرده است و حالت بین آن را قواما دانسته است. در برخی روایات هم رابطه استقامت با بدعت مطرح شده است و اینکه دنبال بدعت نروید؛ بدعت با پایداری رابطه مستقیمی ندارد ولی با راه میانه و درست مرتبط است.

شریعتمداری با بیان اینکه تعبیر «دینا قیما» هم به معنای دینی است که حدوسط را دارد، گفت: در آیه: قُلْ إِنَّنِی هَدَانِی رَبِّی إِلَیٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ دِینًا قِیَمًا مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفًا ۚ وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ؛ در معنای حنیف هم معنای اعتدال وجود دارد. باز در آیه: وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفَاءَ وَیُقِیمُوا الصَّلَاةَ وَیُؤْتُوا الزَّکَاةَ ۚ وَذَٰلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ» رابطه میان حنیفیت و قیما  وجود دارد. یعنی دین القیمه به معنای میانه است. یا تعبیر اقوم در سوره اسراء: إِنَّ هَٰذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ وَیُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْرًا کَبِیرًا؛ همچنین تعابیری چون اقاموا الصلاوه و قائم هم به معنای همین اعتدال است. تعبیر مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَکَثِیرٌ مِنْهُمْ سَاءَ مَا یَعْمَلُونَ و حتی تعبیر عفو هم در قرآن در برخی موارد به معنای بخشایش و در برخی موارد به معنای حد وسط به کار رفته است و در روایات هم عفو به معنای حد وسط معنا شده است.

شریعتمداری با بیان اینکه در آیه: وَلَا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَیٰ عُنُقِکَ وَلَا تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا؛ هم ناظر به حد وسط است، گفت: بحث دیگر هم رابطه میان این اعتدال و عقلانیت است که در روایات، عدل را از جنود عقل دانسته‌اند، تصریح کرد: در آیه: اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ هم اگر استقامت را به معنای پایداری بگیریم بی معنا خواهد شد به خصوص اینکه در آیات بعد صراط مستقیم را تعریف کرده و فرموده است اسلام راه میانه مسیحیت و یهودیت است و نه راه گمراهان و کسانی که مورد غضب خدا هستند.

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب تصریح کرد: در یهودیت به دنیا خیلی توجه شده است و در مسیحیت هم رویکرد شفقت و کم توجهی به برخی مظاهر دنیا مطرح است و اسلام میانه این دو دین است. قرآن می‌خواهد مسلمین امت وسط باشند و راه آنان راه میانه و مستقیم باشد.

شریعتمداری تاکید کرد: ثقل بحث بنده این است که برخلاف آن چیزی که عمدتا در جامعه ما مطرح است و استقامت را به معنای پایداری در نظر می‌گیرند، معنای اعتدال و حدمیانه به این واژه نزدیکتر است؛ البته نه اینکه استقامت با پایداری ارتباطی ندارد همچنین معنای عدم انحراف و راه درست با اینکه صحیح است ولی چون هر دین و مکتبی می‌تواند مدعی شود که راه من درست است لذا بهترین معنا همان اعتدال است.